Το Ξηρόμερο, η ευρύτερη περιοχή των Ακαρνανικών Ορέων μεταξύ του ποταμού Αχελώου και του Αμβρακικού Κόλπου, οφείλει το όνομά του στα άγονα, διψασμένα για νερό, ασβεστολιθικά του εδάφη. Βραχώδεις εξάρσεις, μεγαλύτεροι και μικρότεροι λόφοι πάνω από τη λίμνη Οζερού, μικρές δολίνες, πυκνά και αραιά δάση, πουρναροτόπια και θαμνώνες, αλλά και φρύγανα με ασφάκες και αστοιβές, συνθέτουν ένα τοπίο όμορφο και συνάμα άγριο.

Το βελανιδοδάσος Ξηρομέρου αποτελεί το μεγαλύτερο δάσος ήμερης βελανιδιάς στην Ελλάδα και από τα μεγαλύτερα των Βαλκανίων. Απλώνεται στους πρόποδες των Ακαρνανικών ορέων, μεταξύ της λίμνης Οζερού, του ποταμού Αχελώου και του Ιονίου πελάγους. Η έκτασή του ανέρχεται σε 170.097 στρέμματα περίπου και περιλαμβάνει αμιγείς εκτάσεις με ήμερη βελανιδιά, δασολίβαδα βελανιδιάς με φρύγανα και ποώδη φυτά, θαμνώνες με αείφυλλα πλατύφυλλα είδη, γεωργικές καλλιέργειες και οικισμούς. Στο παρελθόν, τα δάση της ήμερης βελανιδιάς ήταν απέραντα. Σήμερα, έχουν απομείνει μεγάλα αλλά αραιά δάση, κυρίως στο νότιο τμήμα του Ξηρόμερου, και πυκνό βελανιδοδάσος σχηματίζεται πλέον μόνο στην περιοχή της Μάνινας, στη λοφοσειρά Λιγοβίτσι - Μάνινα.

Άμεσα συνδεδεμένη με το βελιναδοδάσος του Ξηρόμερου είναι η λίμνη Οζερός ή Γαλιτσά, όπως την ονομάζουν οι ντόπιοι, τόπος ιδιαίτερης σημασίας για τα φυτά και τα ζώα που φιλοξενεί. Εκτός από τη λίμνη, μικρές τεχνητές λιμνούλες και ελάχιστα ρέματα και χείμαρροι, με πιο χαρακτηριστικό τον Γερομπόρο, εμπλουτίζουν με νερό αυτόν τον άνυδρο τόπο και στηρίζουν τις διάσπαρτες καλλιέργειες καπνού και σιτηρών.

Η ζωή των Ακαρνάνων, από τα αρχαία χρόνια έως και τον πρώτο αιώνα μετά την Τουρκοκρατία, ήταν στενά συνδεδεμένη με τη βελανιδιά και τα δάση της. Στο πλούσιο δάσος του Ξηρομέρου, οι ντόπιοι οργάνωσαν τη ζωή τους γύρω από το δάσος και τα προϊόντα του. Το βελανίδι αποτέλεσε το κύριο προϊόν εξαγωγής των χωριών που περιστοιχίζουν το δάσος και ο πλούτος που παρήγαγε φαίνεται ως σήμερα στα παλιά αρχοντικά και τα δίπατα σπίτια που διασώζονται στην περιοχή. Η χρήση του στη βαφική και τη βυρσοδεψία ήταν πολύτιμη. Το βελανιδοδάσος του Ξηρόμερου αποτέλεσε μεγάλο προμηθευτή ξύλου για ποικίλες χρήσεις (κυρίως ναυπηγική, οικοδομική, κατασκευή δρύινων βαρελιών, παραγωγή ξυλοκάρβουνου, καυσόξυλα κ.ά.), συντελώντας σε μεγάλο βαθμό στην υποβάθμισή του. Επίσης, στήριξε διαχρονικά και την κτηνοτροφία, τα κοπάδια των ντόπιων, αλλά και των νομάδων κτηνοτρόφων. Εδώ εικάζεται ότι έβοσκε ο Ευμαίος τα πρόβατα και τους χοίρους του Οδυσσέα, βασιλιά της Ιθάκης. Όμως το βελανίδι δεν έθρεψε μόνο τα ζώα, έθρεψε και πολλές γενιές προγόνων μας σε περιόδους μεγάλης φτώχειας και πολέμων.

Τα πυκνά και εκτεταμένα δάση βελανιδιάς του Ξηρόμερου, βόρεια του Εθνικού Πάρκου Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου - Ακαρνανικών Ορέων, αποτελούν τόπο υψηλής αισθητικής και οικολογικής αξίας καθώς φιλοξενούν μεγάλο αριθμό ζωικών και φυτικών ειδών, ενώ το γεγονός ότι δεν υπάγονται σε κάποιο καθεστώς προστασίας τα καθιστά ευάλωτα. Μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα τους, κοντά στη λίμνη Οζερού, περιλαμβάνεται στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura 2000 και το νότιο τμήμα του βελανιδοδάσους είναι χαρακτηρισμένο ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής με την ονομασία «Καντήλια - Βαλτί (Αστακού)».

Η ήμερη βελανιδιά κυριαρχεί στο μεγαλύτερο τμήμα των δασών του Ξηρόμερου. Τα δάση που σχηματίζονται είναι κυρίως αραιά όπως αυτά νότια του Αστακού). Σε θέσεις όπου έχουν έντονα βοσκηθεί, διατηρούνται μεγαλοπρεπείς βελανιδιές ανάμεσα σε λιβάδια με χαμηλούς θάμνους και πόες. Πυκνά δάση ήμερης βελανιδιάς διατηρούνται σήμερα, κυρίως στην περιοχή της Μάνινας. Σε ορισμένες θέσεις, η ήμερη βελανιδιά συνυπάρχει με τη χνοώδη δρυ, το πουρνάρι και σπανιότερα με τη Μακεδονική δρυ. Το μέσο ύψος των δένδρων της ήμερης βελανιδιάς είναι 5 - 7 m, αν και πολλά αγγίζουν τα 15 m, ιδιαίτερα αυτά που βρίσκονται σε πεδινές εκτάσεις με γόνιμα εδάφη. Σε θέσεις κοντά στη θάλασσα φύονται αγριελιές και χαρουπιές, ενώ στην ενδοχώρα σχηματίζονται θαμνώνες με κουτσουπιές, χρυσόξυλα, κοκορεβυθιές, μυρτιές, σχίνα, ρείκια, σπάρτα και άλλα είδη. Ασπάλαθοι, ασφάκες, αστοιβές, λαδανιές, θυμάρια και φασκομηλιές συνθέτουν την πιο χαμηλή βλάστηση, τα φρύγανα, στην περιοχή, ενώ στις βραχώδεις εξάρσεις απαντούν καμπανούλες και άλλα ποώδη φυτά προσαρμοσμένα να αντέχουν στις αντίξοες συνθήκες.

Οι βελανιδιές ζουν για εκατονταετίες, ορισμένες δε, μπορούν να ξεπεράσουν τα 1.000 χρόνια. Η μέση ηλικία των βελανιδιών του Ξηρόμερου υπολογίζεται σε 200 χρόνια, ενώ υπάρχουν μεμονωμένα δέντρα που ξεπερνούν και τα 400 χρόνια. Άλλα είδη δρυός που φύονται στην περιοχή είναι η χνοώδης δρυς, το πουρνάρι και σπανιότερα η Μακεδονική δρυς.

Εκτός από την ήμερη βελανιδιά, σήμα κατατεθέν του μεγαλύτερου σε έκταση βελιναδοδάσους στην Ελλάδα, 400 περίπου είδη φυτών έχουν καταγραφεί στην περιοχή, αρκετά ενδημικά και προστατευόμενα. Μικρά δέντρα και θάμνοι, όπως η κουτσουπιά, το χρυσόξυλο, η κοκορεβυθιά, η μυρτιά, ο σχίνος, ο ασπάλαθος, η γκορτσιά, η αγριελιά, η χαρουπιά, η ασφάκα και η λαδανιά, αλλά και πόες όπως οι παιώνιες που φυτρώνουν σε μεγάλους πληθυσμούς, οι κενταύριες, οι ασφόδελοι, οι ανεμώνες, τα σκυλοκρέμμυδα κ.ά. είδη.

Πανέμορφες ορχιδέες όπως η ορφύς της Ελένης, η μαστοφόρος και η κίτρινη, ο όρχις ο πεταλουδόμορφος, ο ιταλικός και ο ολιγανθής, αλλά και η ανακαμπτίς η πυραμιδοειδής και το γλωσσάκι φυτρώνουν ανάμεσα στα φρύγανα.

Πολλά είδη πουλιών βρίσκουν τροφή και καταφύγιο στο βελανιδόδασος, στα κλαδιά των δέντρων και στις κουφάλες, στους θαμνώνες, τα ανοιχτά λιβάδια και τα βράχια, όπως δρυοκολάπτες, παπαδίτσες, κορυδαλλοί, σπίζες, μυγοχάφτες, κίσσες, δεντροτσοπανάκοι, στραβολαίμηδες, δεντροχελίδονα, κουρούνες κ.ά. Αρπακτικά πουλιά κυνηγούν στα ξέφωτα και επωφελούνται από τα ανοιχτά αραιά δάση και τα δασολίβαδα, όπως ο σφηκιάρης, το σαΐνι, ο χουχουριστής, η γερακίνα, το βραχοκιρκίνεζο και ο φιδαετός, που φωλιάζει σε γέρικα δέντρα σε απρόσιτα σημεία του δάσους και σε απότομες πλαγιές. Αγριόχοιροι, αλεπούδες, κουνάβια, ασβοί, νυφίτσες, λαγοί, νυχτερίδες και δασόβια τρωκτικά είναι συνηθισμένοι κάτοικοι του δάσους. Τρανόσαυρες, μικρές γουστέρες και αβλέφαροι, σαΐτες, σαπίτες και οχιές, μεσογειακές και κρασπεδωτές χελώνες, αλλά και πράσινοι φρύνοι και χωματόφρυνοι που ζουν στις τεχνητές λιμνούλες του κάμπου ανάμεσα στη Μπαμπίνη και τη Χρυσόβιτσα, συμπληρώνουν τον πλούτο του. Ξυλοφάγα σκαθάρια όπως ο ελαφοκάνθαρος, ακρίδες, αλογάκια της Παναγίας, σαρανταποδαρούσες και άλλα μικροσκοπικά ζώα, αλλά και εντυπωσιακές πεταλούδες όπως οι Iphiclides podalirius και Papilio machaon, ενισχύον τη σημασία του βελανιδοδάσους για την άγρια ζωή.

Ο πλούτος των μυκήτων του βελανιδοδάσους δεν έχει μελετηθεί. Με μια πρώτη ματιά αναγνωρίζει κανείς την χαρακτηριστική ίσκα, το «ξύλινο» μανιτάρι πάνω στους κορμούς των γέρικων βελανιδιών, αλλά και τη νοστιμότατη μακρολεπιότα στα ξέφωτα του δάσους.

Το βελανιδοδάσος είναι ένα δημόσιας ιδιοκτησίας δάσος, μέσα στο οποίο περιλαμβάνονται και ιδιωτικές εκτάσεις, κυρίως καλλιέργειας, βοσκότοποι και οικισμοί. Για εκατοντάδες χρόνια προστατευόταν αφού τα βελανίδια είχαν υψηλή εμπορική αξία, η οποία έχει πλέον χαθεί αφού αντικαταστάθηκαν από χημικές ουσίες στη βαφική και τη βυρσοδεψία. Στις μέρες μας, οι βελανιδιές συνεχίζουν να έχουν εμπορική αξία, αλλά ως καυσόξυλα, και εδώ και πολλά χρόνια, η παράνομη υλοτομία αποτελεί πραγματική μάστιγα, καθώς συρρικνώνει δραματικά την έκταση του δάσους και του αφαιρεί εντυπωσιακά μεγάφλα και γέρικα δέντρα. Οι εκχερσώσεις σε πεδινές θέσεις ή σε θέσεις με ήπιες κλίσεις, συνήθως για να φυτευτούν ελιές, είναι ένας ακόμη παράγοντας υποβάθμισης του δάσους, όπως και η υπερβόσκηση.

Πριν από την επίσκεψη σας, μην παραλείψετε να διαβάσετε τις οδηγίες που αναγράφονται στους Κανόνες Καλής Συμπεριφοράς της παρούσας εφαρμογής.

Χρήσιμοι σύνδεσμοι - Στοιχεία επικοινωνίας:

• Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας: 199
• Υπηρεσία Επικοινωνιών Εκτάκτου Ανάγκης: 112
• Πυροσβεστική Υπηρεσία Αγρινίου: 2641 030060
• Πυροσβεστική Υπηρεσία Μεσολλογίου: 26310 51770
• Δασαρχείο Αμφιλοχίας: 26420 23144, dasamf@4776.syzefxis.gov.gr
• Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας