Στις βορειοανατολικές ακτές της Κρήτης, στο ακρωτήριο Σίδερο, μόλις 30 km από τη Σητεία και κοντά στο Παλαίκαστρο και την αρχαία πόλη της Ιτάνου, αναπτύσσεται το φοινικόδασος του Βάι, η πιο μεγάλη έκταση φοινίκων του Θεόφραστου. Μια επιμήκης κοιλάδα, πλάτους 100 - 250 m και μήκους 750 m, με φοίνικες που φθάνουν ως τη θάλασσα, ξεπροβάλλει απροσδόκητα ανάμεσα σε λόφους με θυμάρια, αστοιβές, ελαιώνες και αμπέλια. Το δάσος είναι μοναδικό στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Ανάμεσα στους φοίνικες κυλά το ομώνυμο ρέμα και καταλήγει σε ένα εποχικό έλος, προτού συναντήσει την αμμουδιά και τη θάλασσα με τα εντυπωσιακά καταγάλανα νερά.

Από τον φοίνικα πήρε το όνομά της η περιοχή. «Βάι» λένε στην Κρήτη το κλαδί του φοίνικα και «Βάγιες ή Βαγιές ή Βαγιωνιές» τους φοίνικες. Τα κλαδιά από φοίνικες, τα «Βαγιά», χρησιμοποιούνται ως σήμερα για το πλέξιμο των σταυρών που μοιράζονται στις εκκλησίες ανήμερα των Βαΐων.

Η οικολογική, αισθητική και αναψυχική αξία του φονικόδασος είναι ανυπολόγιστη. Αποτελεί σπουδαίο τουριστικό προορισμό και προσελκύει ετησίως εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες, οι οποίοι στην πλειονότητά τους δεν διαμένουν στην περιοχή, αλλά το επιλέγουν ως ημερήσια εκδρομή.

Το Φοινικόδασος του Βάι και η ευρύτερη περιοχή, λόγω της αναγνωρισμένης οικολογικής αξίας σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura 2000 και εκπροσωπείται από τις περιοχές «Βορειοανατολικό Άκρο Κρήτης: Διονυσάδες, Ελάσα και χερσόνησος Σίδερο (Άκρα Μαύρο Μούρι - Βάι - Άκρα Πλάκας) και θαλάσσια ζώνη» για την αξία των τύπων οικοτόπων και των ειδών φυτών και ζώων που φιλοξενεί και «Βορειοανατολικό άκρο Κρήτης» για την αξία σε είδη πουλιών. Ο φοίνικας του Θεόφραστου (Phoenix theophrasti) προστατεύεται ως είδος σε ευρωπαϊκό επίπεδο και ως δάσος θεωρείται τύπος οικοτόπου προτεραιότητας. Η ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Κρήτης, εξαιτίας της μεγάλης γεωλογικής και γεωμορφολογικής της αξίας έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO με την επωνυμία «Φυσικό Πάρκο Σητείας». Επίσης, το φοινικόδασος είναι χαρακτηρισμένο ως Αισθητικό Δάσος και ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής, με την ονομασία «Βάι Δήμου Ιτάνου».

Στο Βάι, μια επιμήκης κοιλάδα 200 περίπου στρεμμάτων με φοίνικες που φθάνουν ως τη θάλασσα, αλλάζει τη συνέχεια του τοπίου με τη χαμηλή βλάστηση, τους ελαιώνες και τα αμπέλια. Ένα μικρό ρέμα διασχίζει το δάσος και σχηματίζει εποχικό έλος στην αμμώδη ακτή, λίγο πριν την έξοδό του στη θάλασσα. Οι συστάδες των φοινίκων, ανάλογα με τη θέση τους στην κοιλάδα και με την ύπαρξη του νερού, αλλού είναι πυκνές και θαλερές και αλλού επιβιώνουν οριακά. Οι ευνοϊκότερες θέσεις είναι κοντά στην ακτή. Εκεί σχηματίζονται μικρέ θίνες, η στάθμη του υπόγειου νερού δεν είναι πολύ υψηλή και οι ρίζες του φοίνικα μπορούν να αερίζονται. Κατά μήκος του ρέματος και των λοφίσκων που σχηματίζει η άμμος, κυριαρχεί ο φοίνικας και η πικροδάφνη, ενώ στο εποχικό έλος κυριαρχούν τα βούρλα. Εδώ, η παρουσία του φοίνικα είναι περιορισμένη, όπως και στις παρυφές του δάσους που κυριαρχεί το βραχώδες τοπίο και ο φοίνικας παραχωρεί τη θέση του στο θρούπμι, στο θυμάρι και στον σχίνο.

Το Βάι αποτελεί το μεγαλύτερο φοινικόδασος στη Κρήτη και διατηρεί από τους σημαντικότερους πληθυσμούς του είδους παγκοσμίως. Κοντά στο Βάι, συστάδες φοίνικα βρίσκονται στην Ερημούπολη και στο ρέμα που διέρχεται βόρεια της Ιεράς Μονής Τοπλού. Στη Νότια Κρήτη υπάρχουν, επίσης, δύο εντυπωσιακές συστάδες με φοίνικα του Θεόφραστου, η μία κοντά στην Ιερά Μονή Πρέβελης, στο στόμιο του φαραγγιού του ποταμού Κουρταλιώτη, στην έξοδό του προς το Λυβικό πέλαγος, και η άλλη νότια του οικισμού Αχεντριά κοντά στον Άγιο Νικήτα.

Θρύλοι δημιουργήθηκαν σχετικοί με την εμφάνιση του φοινικόδασους στην Κρήτη και στο Βάι ειδικότερα. Ένας θέλει το φοινικόδασος να δημιουργήθηκε από κουκούτσια χουρμάδων που έτρωγαν οι Αιγύπτιοι στρατιώτες που στρατοπέδευσαν στην περιοχή όταν ήρθαν για να βοηθήσουν τους Ιτάνους που διεξήγαγαν πόλεμο με τις γειτονικές πόλεις. Σύμφωνα με άλλη δοξασία, το φοινικόδασος δημιουργήθηκε από κουκούτσια χουρμάδων που έτρωγαν οι πειρατές, τον 16ο αιώνα μ.Χ., όταν όλη η Κρήτη υπέφερε από τις επιδρομές τους. Όποιος και αν είναι ο λόγος εμφάνισης του φοινικόδασους, η επιβίωση και διατήρησή του οφείλεται στο ξηρόθερμο ημιερημικό κλίμα της περιοχής και στην ύπαρξη υπόγειου νερού σε σχετικά υψηλή στάθμη.

Στο Φοινικόδασος του Βάι κυριαρχεί η παρουσία του φοίνικα του Θεόφραστου. Ο Ελβετός βοτανικός Greuter (1967) πρώτος περιέγραψε τον φοίνικα του Βάι ως ξεχωριστό είδος και τον ονόμασε Phoenix theophrasti, προς τιμήν του αρχαίου φιλόσοφου και φυσιοδίφη Θεόφραστου, που πρώτος κατέγραψε την παρουσία του στην Κρήτη. Πρόκειται για σπάνιο και προστατευόμενο είδος φοίνικα που αναπτύσσεται σε αμμώδη εδάφη και εντοπίζεται αποκλειστικά στην Ανατολική Μεσόγειο, συγκεκριμένα στη Κρήτη και στα παράλια της Μικράς Ασίας (όρμος Φοινίκης, χερσόνησος Ντάτσα). Στην αρχαιότητα, αλλά και μετέπειτα, ο φοίνικας είχε μεγαλύτερη εξάπλωση, όπως συμπεραίνεται από διάφορα τοπωνύμια που διατηρούνται ως σήμερα τόσο στην Κρήτη όσο και σε νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου (π.χ. Φοινίκη, Φοίνικας, Φοινικιά, Φοινικόρεμα). Σύμφωνα με τον μύθο, στη σκιά ενός φοίνικα, στη Δήλο, γεννήθηκε ο Απόλλωνας και από τότε έγινε το ιερό του δέντρο. Τη συνεχή παρουσία του φοίνικα στην Κρήτη, από τους αρχαίους χρόνους ως σήμερα, μαρτυρούν και αρχαιολογικά ευρήματα που τον απεικονίζουν, όπως νομίσματα και αγγεία της Ιτάνου και της Ιεράπετρας.

Πικροδάφνες, σχίνα, θυμάρια, λαδανιές, αστοιβές, ασπάλαθοι, ρείκια, θρούμπια, φασκομηλιές και καππαριές, φυτρώνουν στις παρυφές του δάσους και τις βραχώδεις πλαγιές, ενώ βούρλα αναπτύσσονται στον μικρό εποχικό υγρότοπο.

Στην περιοχή έχει καταγραφεί και η σιληνή του Χόλντζμαν (Silene holtzmannii), η οποία προστατεύεται, επίσης, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πρόκειται για ενδημικό είδος του Αιγαίου, του οποίου η βεβαιωμένη εμφάνιση στην περιοχή περιορίζεται στη βραχονησίδα, απέναντι από την παραλία του φοινικόδασους και σε απόσταση 50 - 100 m από αυτήν. Άλλα είδη που φύονται στη νησίδα είναι τα Limonium graecum, Scorzonera cretica και Salsola carpatha. Το ακρωτήριο Κάβο Σίδερο, φιλοξενεί, επίσης, δύο στενά ενδημικά είδη: την Anthemis filicaulis και την Asperula crassula, τα οποία φύονται μόνον εδώ και πουθενά αλλού στον κόσμο.

 Αρπακτικά πουλιά, όπως ο σπάνιος μαυροπετρίτης ή βαρβάκι, όπως τον ονομάζουν οι ντόπιοι, ο πετρίτης, η γερακίνα και το κιρκινέζι, θαλασσοπούλια, όπως ο αρτέμης, ο μύχος, ο αιγαιόγλαρος, ο ασημόγλαρος, ο θαλασσοκόρακας, είναι ορισμένα από τα είδη της ορνιθοπανίδας που βρίσκουν τροφή και καταφύγιο στο φοινικόδασος του Βάι και στην ευρύτερη περιοχή (π.χ. Νήσοι Διονυσάσες). Ρινοδέλφινα, ζωνοδέλφινα και κοινά δελφίνια κολυμπούν στην ανοικτή θάλασσα. Ο κρητικός δεντροβάτραχος, ο πράσινος φρύνος, η γραμμωτή νεροχελώνα, το λιακόνι, το σπιτόφιδο, το αγιόφιδο και η δεντρογαλιά, συμπληρώνουν τον πλούτο των ζώων.

Το φοινικόδασος στο παρελθόν κάλυπτε έκταση πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή. Ασύνετες ενέργειες οδήγησαν στον περιορισμό του. Το 1959 εκχερσώθηκε μεγάλο τμήμα του και οι πυρκαγιές και η βόσκηση το υποβάθμιζαν συνεχώς. Μικρές συστάδες και λίγοι διάσπαρτοι φοίνικες ήταν η εικόνα που παρουσίαζε έως το 1979. Σταδιακά, η σημασία του άρχισε να γίνεται αντιληπτή και ξεκίνησαν προσπάθειες προστασίας και αποκατάστασης. Το φοινικόδασος περιφράχθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του (εκτός από την παραλία) και η φυσική αναγέννηση ήταν μεγάλη. Φυτεύσεις έγιναν όπου το δάσος δεν μπορούσε να αναγεννηθεί. Σήμερα, εκτείνεται σε 200 στρέμματα περίπου και ανέκτησε μέρος της παλιάς αίγλης του. Η ιδιαίτερη ομορφιά τους το καθιστά σπουδαίο πόλο έλξης και εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες το επισκέπτονται ετησίως, κυρίως τους θερινούς μήνες, προσφέροντας πολλαπλά οφέλη στην τοπική κοινωνία, αλλά και ενέχοντας κινδύνους για τη διατήρησή του.

Πριν από την επίσκεψη σας, μην παραλείψετε να διαβάσετε τις οδηγίες που αναγράφονται στους Κανόνες Καλής Συμπεριφοράς της παρούσας εφαρμογής.

• Χρήσιμοι σύνδεσμοι - Στοιχεία επικοινωνίας:
• Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας: 199
• Υπηρεσία Επικοινωνιών Εκτάκτου Ανάγκης: 112
• Πυροσβεστικό Κλιμάκιο Σητείας: Τηλ. 28430 23199
• Διεύθυνση Δασών Λασιθίου: Τηλ. 2841082490
• Δήμος Σητείας: Τηλ. 28433 40540, https://www.sitia.gr
• Λιμεναρχείο Σητείας: Τηλ. 28430 22310
• Αεροδρόμιο: Τηλ. 28430 24666
• Νοσοκομείο Σητείας: Τηλ. 28433 40100
• ΚΤΕΛ Σητείας: Τηλ. 28430 22272
• Φυσικό Πάρκο Σητείας: Τηλ. 28433 41202,Email: info@sitia-geopark.gr, ιστότοπος
• Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας: Τηλ. 28430 23917
• Λαογραφικό Μουσείο Σητείας: Τηλ. 28430 22861
• Ιερά Μονή Τοπλού: Τηλ. 28430 611226
• Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Λασιθίου: Τηλ. 6972667591, Email: info@eoslasithiou.gr, ιστότοπος
• Φυσιολατρικός Ορειβατικός Σύλλογος Σητείας: facebook
• Διαδικτυακός Τουριστικός Οδηγός Σητείας «In Sitia»: ιστότοπος