Ο Χορτιάτης δεσπόζει πάνω από τη Θεσσαλονίκη. Η ψηλότερη κορφή του, ο Κισσός, αγγίζει τα 1.201 m και στους πρόποδές του βρίσκεται χτισμένη η ομώνυμη κωμόπολη που ανήκει διοικητικά στον Δήμο Πυλαίας - Χορτιάτη. Στην αρχαιότητα, το βουνό ήταν γνωστό ως Κισσός και πήρε το όνομά του από τον μυθικό βασιλιά της Θράκης, Κισσέα, πατέρα της Εκάβης, ο οποίος εγκατέστησε στους πρόποδες την πρωτεύουσα του βασιλείου του. Στους βυζαντινούς χρόνους, χτίστηκε στην περιοχή η Μονή Χορταίτη ή Χορταΐτη, στην οποία το βουνό οφείλει τη σύγχρονη ονομασία του. Η Μονή καταστράφηκε το 1424 μ.Χ. και σήμερα σώζεται μόνο ο κοιμητηριακός της ναός.

Ο ορεινός όγκος, μικρός σε έκταση και όχι ιδιαίτερα επιβλητικός, βρίσκεται ανατολικά της Θεσσαλονίκης, στα όρια της Χαλκιδικής και της πεδιάδας της Θεσσαλονίκης. Περιβάλλεται από τα υψώματα Κουρί (750 m), την κοιλάδα του Ασβεστοχωρίου, τις λίμνες Κορώνεια και Βόλβη, τον Θερμαϊκό κόλπο και τον Χολομώντα. Φτωχός σε χαραδρώσεις και κορυφές, ομαλός και σχεδόν μονοκόμματος, σχηματίζει κωνική κορυφή, σχεδόν γυμνή από βλάστηση. Οι πλαγιές που κοιτούν προς τη Θεσσαλονίκη και τον Θερμαϊκό κόλπο είναι φτωχές σε βλάστηση (αραιά πουρνάρια), ενώ οι βόρειες - βορειοανατολικές πλευρές καλύπτονται από πυκνά δάση, κυρίως καστανιάς. Βορειοδυτικά της μεγάλης κορυφής, αναπτύσσεται η δεύτερη σε ύψος κορυφή του Χορτιάτη, ο Κολοσούρτης (1.075 m), η οποία διαχωρίζεται από τον αυχένα, στη θέση «Κερασιές» (εκεί όπου υπάρχει σήμερα το Καταφύγιο του ΣΕΟ). Οι πλαγιές της είναι, στο μεγαλύτερο μέρους τους, κατάφυτες. Στα νοτιοδυτικά, υψώνεται σχεδόν γυμνή από βλάστηση η κορυφή Λάγαρη, με υψόμετρο 727 m.

Πλατύφυλλα είδη, κυρίως φυλλοβόλα, συνθέτουν στο μεγαλύτερο μέρους τους τα δάση του Χορτιάτη. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία της καστανιάς στη βορειοανατολική και ανατολική πλευρά και της οξιάς, κυρίως στα νότια-νοτιοανατολικά. Στις υπόλοιπες θέσεις κυριαρχούν δρυοδάση, πουρναροτόπια, μικτές συστάδες δρυός και καστανιάς, δρυός και αείφυλλων πλατύφυλλων, αλλά και περιορισμένης έκτασης αναδασώσεις μαύρης πεύκης. Το δάσος καστανιάς αποτελείται από «καστανοπερίβολα», δηλαδή τμήματα του δάσους όπου οι καστανιές καλλιεργούνται για την παραγωγή του πολύτιμου καρπού τους. Η δασοκάλυψη είναι συνεχής, εκτός από την περιοχή του οικισμού του Χορτιάτη, τις λίγες διάσπαρτες γεωργικές καλλιέργειες, τις θέσεις όπου υφίστανται υποδομές αναψυχής, αλλά και την έκταση που καταλαμβάνει το λεγόμενο «Πάρκο Kεραιών Χορτιάτη», όπου συγκεντρώνονται οι περισσότερες κεραίες των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών που εξυπηρετούν τη Θεσσαλονίκη.

Ο Χορτιάτης, με τα ρέματα και τους χειμάρρους του, συμβάλλει καθοριστικά στην τροφοδοσία της Θεσσαλονίκης με νερό, προστατεύοντας ταυτόχρονα τον οικισμό που βρίσκεται στους πρόποδές του και τις γύρω πεδινές περιοχές από πλημμυρικά φαινόμενα. Στο παρελθόν, σημαντική ήταν η χρήση των νερών του για την παραγωγή πάγου, ο οποίος παράγονταν τον χειμώνα στις «μπάρες», αποθηκευόταν σε βαθιές οπές στο έδαφος, τα «παγομάγαζα», καλυμμένος από φύλλα και κλαδιά, και πωλούνταν το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη.

Σήμερα, παρά την υποβάθμιση αρκετών τμημάτων (ιδιαίτερα προς τα δυτικά) και την κατά καιρούς έντονη εκμετάλλευσή του, το δάσος διατηρεί τον πλούτο του και συνεχίζει να αποτελεί πολύτιμο καταφύγιο για πολλά είδη ζώων. Ταυτόχρονα, η γειτνίαση με τη Θεσσαλονίκη και η εύκολη πρόσβαση, το καθιστούν σπουδαίο πόλο αναψυχής και επαφής των κατοίκων της πόλης και των γύρω οικισμών με τη φύση.

Μεγάλο τμήμα του δάσους (το κεντρικό και δυτικό) περιλαμβάνεται στο Εθνικό Πάρκο Λιμνών Κορώνειας - Βόλβης και Μακεδονικών Τεμπών και το βόρειο - βορειοανατολικό τμήμα του βρίσκεται εντός της Ζώνης Ειδικής Προστασίας GR1220009 «Λίμνες Κορώνεια - Βόλβη, Στενά Ρεντίνας και ευρύτερη περιοχή». Ένα μέρος του ορεινού όγκου, προς τα νότια και δυτικά, έχει χαρακτηριστεί Καταφύγιο Άγριας Ζωής.

Οι πλαγιές του Χορτιάτη διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη βλάστηση που υποστηρίζουν. Οι βορειοανατολικές πλαγιές χαρακτηρίζονται από πλούσια φυλλοβόλα δάση, ενώ οι νότιες και δυτικές από αραιά πουρναροτόπια ή είναι σχεδόν γυμνές. Στα χαμηλά υψόμετρα κυριαρχούν τα αείφυλλα πλατύφυλλα. Πουρνάρια, φυλλύκια και άρκευθοι, διακόπτονται από ξέφωτα με λιβάδια και διάσπαρτες γεωργικές καλλιέργειες. Λίγο ψηλότερα απαντούν δρυοδάση πλατύφυλλης δρυός και απόδισκης δρυός, σε μίξη με γαύρους, οστριές, φράξους αλλά και καστανιές, Πιο ψηλά, η καστανιά δημιουργεί αμιγή δάση και χαρακτηριστικό του τόπου όπου αναπτύσσεται είναι η ύπαρξη μεγάλων κοιλοτήτων, στις οποίες οι κάτοικοι του Χορτιάτη παρήγαγαν και διατηρούσαν πάγο για να τον πουλήσουν το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη. Τα δάση της οξιάς εμφανίζονται πυκνά, κυρίως μεταξύ τον κορυφών Κισσός και Κολοσύρτης, σε υψόμετρο πάνω από τα 900 m.

Στα δάση του Χορτιάτη κυριαρχεί η παρουσία της οξιάς, της καστανιάς, της πλατύφυλλης δρυός και της απόδισκης δρυός ή ρουπάκι, όπως την ονομάζουν οι ντόπιοι. Αρκουδοπούρναρα, γαύροι, γκορτσιές, φράξοι, κρανιές, πουρνάρια, φιλλύκια, άρκευθοι, αγριοτριανταφυλλιές, σπάρτα, ρείκια, αλλά και σπαθόχορτα, φτέρες, ανεμώνες, κυκλάμινα, γεράνια, κρόκοι, πρίμουλες, μούσκαρι, καμπανούλες, βιόλες, κολχικά και ορχιδέες, συμπληρώνουν τον πλούτο των φυτών που φιλοξενεί το βουνό.

Αγριογούρουνα, αλεπούδες, ασβοί, κουνάβια, σκίουροι, μυωξοί και άλλα μικροθηλαστικά αναζητούν τροφή και καταφύγιο στο βουνό. Χρυσαετοί, φιδαετοί και κραυγαετοί, ξεφτέρια, σαΐνια, διπλοσάινα και γερακίνες γυροπετούν στα ξέφωτα αναζητώντας τη λεία τους, δρυοκολάπτες σκαλίζουν τα δέντρα του, μικροπούλια, όπως κλειδωνάδες, κοκκινολαίμηδες, παρδαλοκεφαλάδες κ.ά. είδη κελαηδούν στα δάση του. Ο ελαφοκάνθαρος και η ροζαλία, δύο εντυπωσιακά και ιδιαιτέρως σημαντικά ασπόνδυλα, βρίσκουν καταφύγιο στα γέρικα και νεκρά δέντρα του.

Ο Χορτιάτης αποτελεί αγαπημένο προορισμό των μανιταρόφιλων για τη συλλογή εδώδιμων μανιταριών όπως το καισαρικό (Amanita caesarea), ο αμανίτης ο κόκκινος (Amanita rubescens), o λακτάριος ο νόστιμος (Lactarius deliciosus), η μακρολεπιότα (Macrolepiota procera), η κανθαρέλα η βρώσιμη (Cantharellus cibarius), η βοϊδόγλωσσα (Fistulina hepatica), η κλιτοκύμβη η μυρωδάτη (Clytocybe odora), ο μαβίτης (Lepista nuda), το ύδνο το κυρτό (Hydnum repandum), ο βωλίτης ο χαλκόχρωμος (Boletus aereus), ο κρατηρίσκος ο αμαλθειοκερατοειδής (Craterellus cornucopioides) κ.ά. είδη. Φιλοξενεί, επίσης, μεγάλο αριθμό άλλων ειδών μυκήτων, όπως οι εντυπωσιακοί ξυλοσηπτικοί γκανόδερμα (Ganoderma adspersum) και ίσκα (Fomes fomentarius), η οποία σε παλιότερες εποχές χρησιμοποιούνταν ως προσάναμμα, τοξικά ή δηλητηριώδη όπως ο αμανίτης ομυγοκτόνος ή ζουρλομανίταρο (Amanita muscaria), ο αμανίτης ο φαλλοειδής (Amanita phalloides), ο αμανίτης ο πάνθηρας (Amanita pantherina), αλλά και μη φαγώσιμα όπως η κλιτοκύβη η νεφελώδης (Clitocybe nebularis), η κοπρίνοψη η καρακαξοειδής (Coprinopsis picacea), ο κοπρινέλλος ο κοκκώδης (Coprinellus micaceus), το ύδνο το κοκκινίζων (Hydnum rufescens), ο τραμέτης ο ποικιλόχρωμος (Trametes versicolor), η αλεούρια η πορτοκαλόχρωμη (Aleuria aurantia) κ.ά.

Η κυριότερη πίεση και απειλή για το δάσος Χορτιάτη είναι η έντονη χρήση του για αναψυχή που περιλαμβάνει από σχετικά ήπιες δράσεις, όπως η πεζοπορία, έως ιδιαίτερα επιβαρυντικές, όπως η κίνηση τροχοφόρων εκτός δρόμου που προκαλεί διάβρωση και συμπίεση του εδάφους, καταστροφή της βλάστησης κ.ά. Ο κίνδυνος πυρκαγιάς ανθρωπογενούς προέλευσης δεν θεωρείται σημαντικός, ωστόσο μια ένταση των ξηροθερμικών συνθηκών θα μπορούσε να αυξήσει τον κίνδυνο για ορισμένα τουλάχιστον τμήματα του δάσους. Περιορισμένο ουσιαστικά και μικρής σημασίας είναι και το φαινόμενο λαθροϋλοτομιών στο δάσος.

Πριν από την επίσκεψη σας, μην παραλείψετε να διαβάσετε τις οδηγίες που αναγράφονται στους Κανόνες Καλής Συμπεριφοράς της παρούσας εφαρμογής.

• Χρήσιμα τηλέφωνα - Στοιχεία επικοινωνίας
• Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας: 199
• Υπηρεσία Επικοινωνιών Εκτάκτου Ανάγκης: 112
• Δασαρχείο Θεσσαλονίκης: Τηλ. 2313309049, Email: das-the@damt.gov.gr
• Δήμος Πυλαίας - Χορτιάτη: Τηλ. 2313 301000, Email: 15195.panorama@pilea-hortiatis.gr
• 3ος Πυροσβεστικός Σταθμός Θεσσαλονίκης: Τηλ. 2313 326121
• Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης: Τηλ. 2310 266928 / 240889, https://www.eosthessalonikis.gr/
• Σύλλογος Ελλήνων Ορειβατών Θεσσαλονίκης: Τηλ. 2310 239859, https://seoreivaton.gr